اسناد قناتهای ایران، ۱۶ جلد، سید صادق حسینی اشکوری، نشر اورینتال کمپانی، ترکیه، ۲۰۲۲م/۱۴۰۱ش
قناتها، تنها سازه های حیرت انگیز معماری و مهندسی این مرز و بوم نیست. مانند هر سازۀ کهن دیگر، افزون بر شاخصه های مادی، ارزشهای تاریخی، فرهنگی و اقتصادی نیز، در دل آن نهفته است که نیاز به واکاوی دارد.
دربارۀ قنات، تحقیقات بسیار ارزشمندی صورت گرفته، چه در ایران، چه خارج از آن. آنچه وجود آن کمرنگ تر است، نگاه به قنات، از دیدگاه شرعی و مردم شناسی بر پایۀ اسناد است.
تحلیل این گونه اسناد، خود نیاز به دانشی درخور دارد که نگارنده فاقد آن است. آنچه برای من مهم بوده و هست اینکه، اسناد، آیینه ای نهفته از صدها گونه بحث و تحلیل هستند و در درجۀ نخست، باید بازخوانی شوند. چیزی که در محافل علمی، کمتر به چشم می خورد – شاید به جهت سختی و دشوارخوانی هایی که همیشه اسناد دارند، خوانشِ صحیح این گونه اسناد است.
در این ۱۶ جلد – که اگر خدا بخواهد ادامه خواهد یافت – مجموعه ای از اسناد مزرعه های شهرستان آران در نزدیکیِ شهر کاشانِ ایران بازخوانی شده است. هر جلد عموماً به یک مزرعه اختصاص یافته است، یکی از مزرعه ها (خرم آباد) در چهار جزء مجزّا موضوع بندی شده است. دو جلد نیز به صورت موضوعی نگاه شده که فهرست آنرا ذیلاً می بینید.
وجه مشترک همۀ این اسناد، آن است که همگی از موقوفات یک مسجد (مسجد قاضی – مسجد جامع آران) هستند. چند سرجه (واحد مقدارِ آب) از آبهای قناتهای این مزارع، به گونه های مختلف، وقف بر مسجد جامع شده است. مجموع سندهایی که در این ۱۶ جلد خوانده شده، حدوداً ۴۰۰ سند است، بیشتر از دورۀ قاجار، وبعضی از دورۀ پهلوی.
تأکید بر درست خوانیِ سندهاست. تصویر هر سند، ابتدا در متن کتاب، چاپ شده و سپس متنِ آن خوانده شده و ثبت شده است. در پایان هر مجلد، فهرستی از نامهای کتاب، آنگونه که در سند آمده ثبت شده است. مثلاً اگر در سند (جوادِ آقا محمد – به معنای جواد فرزندِ آقا محمد) ثبت شده، به همان صورت آمده (نه جواد بن محمد) که خود مقوله ای قابل مطالعه و ارزشمند است. نامهای جغرافیایی یا نامهای متداول افراد، روابط زیبایی را نمایانگر هستند که بخشی از آنها در این اسناد، به روشنی قابل مطالعه است.
برای علاقمندان به مباحث مُهرشناسی، فهرستی از سجع مهرهای اسناد، در پایان هر جلد ثبت شده است.
اگر عمری باشد و توفیق یار، دیگر اسناد ایران زمین را نیز با محوریتِ قنات، به این مجموعه اضافه خواهم کرد، هم اسنادی از دوره های متقدم، قبل از قاجار، و هم مناطقی دیگر از ایران.
طبیعی است که نه عُمر بدین مهم کفاف میدهد نه کثرت اسناد، اجازه میدهد که چنین بازخوانیِ مهمی را به سرانجام دلخواه برسانم، ولی لااقل این مجلدات، نمونه هایی است از آنچه بازخوانیِ آن را برای ثبت درستِ تاریخ و فرهنگ و تجارتِ این مرز و بوم ضروری میدانم، و شاید بتواند تلنگری برای دیگر علاقمندان به بازخوانی اسناد مردمی باشد تا گوشه ای از کار را دست گیرند.
در خورِ علاقۀ خود، یادداشتهایی آموزشی، از دلِ این اسناد برداشت کرده ام که با مرتب سازی، انشاء الله به صورتی مستقل، منتشر خواهد شد. امیدوارم که این مجموعه، به عنوانِ گام نخست پژوهش، مورد توجه اهل دانش و تحقیق قرار گیرد.
بزودی این کتاب، در فروشگاه الفهرست، عرضه خواهد شد.
این گفتگو را در فیس بوک هم ببینید: