توضیحات

کتاب شفای ابن سینا مشتمل بر چهار بخش منطقیّات، طبیعیّات، ریاضیّات و الهیّات است و هر بخشی به فنونی تقسیم شده است. ««فنّ» در اینجا، یک اصطلاح در برابر «علم»، نیست. گاهی «علوم» و «فنون» به هم عطف می‌شوند، و منظور فن در برابر علم ـ تقریباً به معنای هنر و صناعت ـ می‌باشد، ولی در اینجا این تفاوت مد نظر نیست. به دانش هایی که جنبه علمی دارد، اصطلاحاً «فن» گفته می‌شود، و در مقابل «علم» هم هستند. حال آن که؛ در اینجا «فن» بخشی از یک علم را تشکیل می‌دهد، لذا این بخش‌بندی می‌توانست هم در ذیل طبیعیات باشد، هم ریاضیات و هم الهیات. ایشان از کلّی به جزئی که سیر می‌کند اول «فن» قرار دارد ـ که گسترده تر است ـ بعد می‌رسد به «مقاله» ـ که جزئی‌تر و محدودتر است ـ و بعد از «مقاله» نوبت به «فصول» می‌رسد».( )
از آن جایی که در برخی از نسخه‌ها فن چهارم و در برخی دیگر فن سیزدهم دانسته شده است می‌توان گفت که تقسیم مجموعه مزبور به فنون مختلف از سوی ابن سینا نبوده است و ظاهراً هر یک از بخش‌های مزبور به استثنای بخش منطقیّات از سوی کاتبان و ناسخان کتاب شفا به فنونی و مجموعاً به سیزده فن به شرح ذیل تقسیم شده است:
بخش طبیعیّات شامل هشت فن، بخش ریاضیّات شامل چهار فن و بخش الهیّات شامل یک فن است. «تعبیری که ایشان برای این فن به کاربرده، تعبیر «الهیات» است. توجه دارید که الهیات در زبان حکما دو کاربرد دارد؛ گاهی تعبیر می‌کنند به الهیات به معنای اعم و گاهی می‌گویند الهیات به معنای اخص. مقصود مرحوم شیخ در اینجا «الهیات به معنای اخص» یا خاص ـ که مباحث مربوط به واجب الوجود از نظر اثبات واجب و صفات واجب باشد ـ نیست، بلکه امور عامه را هم در بر می‌گیرد. اینجا الهیات، در قبال طبیعیات و ریاضیات قرار گرفته است، به معنای همان مباحث حِکَمی فلسفه ـ که البته خود ایشان موضوع الهیات را توضیح خواهند داد».( ) مجموعه فنون بخش‌های مختلف کتاب شفا به شرح ذیل است:
۱. فنون بخش طبیعیّات: الفنّ الأوّل من الطّبیعیّات فی السّماع الطّبیعی، الفنّ الثّانی من الطّبیعیّات… فی السّماء و العالم، الفنّ الثّالث من الطّبیعیّات فی الکون و الفساد، الفنّ الرّابع من الطّبیعیّات فی الأفعال و الانفعالات، الفنّ الخامس من الطّبیعیّات [المعادن و الآثار العلویّة]، الفنّ السّادس من الطّبیعیّات و هو کتاب النّفس، الفنّ السّابع فی النّبات من جملة الطّبیعیّات، الفنّ الثّامن من جملة الطّبیعیّات و هو فی طبائع الحیوان.
۲. فنون بخش ریاضیّات: الفنّ الاوّل من جملة العلم الرّیاضی اصول الهندسه، الفنّ الثّانی فی الرّیاضیّات الحساب، الفنّ الثّالث من الرّیاضیّات و هو فی علم الموسیقی، الفنّ الرّابع فی العلم الهیئة.
۳. فن بخش الهیّات: الفنّ الثّالث عشر من کتاب الشّفاء فی الإلهیّات.
کتاب «الهیّات» مشتمل بر ده مقاله و هر مقاله مشتمل بر چندین فصل به شرح ذیل است:
المقالة الأُولی و فیها ثمانیة فصولٍ؛ الفصل الأوّل فی ابتداء طلب موضوع الفلسفة الأُولی لتتبیّن إنّیّته فی العلوم، الفصل الثّانی فی تحصیل موضوع هذا العلم، الفصل الثّالث فی منفعة هذا العلم و مرتبته و اسمه، الفصل الرّابع فی جملة ما یتکلّم فیه فی هذا العلم، الفصل الخامس فی الدّلالة علی الموجود و الشّیء و أقسامهما الأوّل، الفصل السّادس فی ابتداء القول فی الواجب الوجود و الممکن الوجود و أنّ الواجب الوجود لا علّة له و أنّ الممکن الوجود معلولٌ و أنّ الواجب الوجود غیر مکافئٍ لغیره فی الوجود، الفصل السّابع فی أنّ واجب الوجود واحدٌ، الفصل الثّامن فی بیان الحقّ و الصّدق.
المقالة الثّانیة و فیها أربعة فصولٍ؛ الفصل الأوّل فی تعریف الجوهر و أقسامه بقولٍ کلّی، الفصل الثّانی فی تحقیق الجوهر الجسمانی و ما یترکّب منه و أوّل ذلک معرفة الجسم و تحقیق ماهیّته، الفصل الثّالث فی أنّ المادّة الجسمانیّة لاتتعرّی عن الصّورة، الفصل الرّابع فی تقدیم الصّورة علی المادّة فی مرتبة الوجود.
المقالة الثّالثة و فیها عَشَرةُ فصولٍ؛ الفصل الأوّل فی الإشارة إلی ما ینبغی أن یُبحَث عنه من حال المقولات التّسع و فی عرضیّتها، الفصل الثّانی فی الکلام فی الواحد، الفصل الثّالث فی تحقیق الواحد و الکثیر و إبانة أنّ العدد عرضٌ، الفصل الرّابع فی أنّ المقادیر أعراضٌ، الفصل الخامس فی تحقیق ماهیّة العدد و تحدید أنواعه و بیان أوائله، الفصل السّادس فی تقابل الواحد و الکثیر، الفصل السّابع فی أنّ الکیفیّات أعراضٌ، الفصل الثّامن فی العلم و أنّه عرضٌ، الفصل التّاسع فی الکیفیّات الّتی فی الکمّیّات و إثباتها، الفصل العاشر فی المضاف.
المقالة الرّابعة و فیها ثلاثةُ فصولٍ؛ الفصل الأوّل فی المتقدّم و المتأخّر و فی الحدوث، الفصل الثّانی فی القوّة و الفعل و القدرة و العجز و إثبات المادّة لکلّ متکوِّن، الفصل الثّالث فی التّام و النّاقص و مافوق التّمام و فی الکلّ و فی الجمیع.
المقالة الخامسة و فیها تسعةُ فصولٍ؛ الفصل الأوّل فی الأمور العامّة و کیفیّةِ وجودها، الفصل الثّانی فی کیفیّة کون الکلّیّة للطّبائع الکلّیّة و إتمام القول فی ذلک و فی الفرق بین الکلّ و الجزء و الکلّی و الجزئی، الفصل الثّالث فی الفصل بین الجنس و المادّة، الفصل الرّابع فی کیفیّة دخول المعانی الخارجة عن الجنس علی طبیعة الجنس، الفصل الخامس فی النّوع، الفصل السّادس فی تعریف الفصل و تحقیقه، الفصل السّابع فی تعریف مناسبة الحدّ و المحدود، الفصل الثّامن فی الحدّ، الفصل التّاسع فی مناسبة الحدّ و أجزائه.
المقالة السّادسة و فیها خمسة فصولٍ؛ الفصل الأوِل فی أقسام العلل و أحوالها، الفصل الثّانی فی حلّ ما یُتشکَّک به علی ما یَذهَب إلیه أهلُ الحقّ من أنّ کلّ علةٍ هی مع معلولها و تحقیقِ الکلام فی العلّة الفاعلیّة، الفصل الثّالث فی مناسبةٍ مّا بین العلل الفاعلیّة و معلولاتها، الفصل الرّابع فی العلل الأُخری العنصریّةِ و الصّوریّة و الغائیّة، الفصل الخامس: فی إثبات الغایة و حلِّ شکوکٍ قیلت فی إبطالها و الفرقِ بین الغایة و بین الضّروری و تعریفِ الوجه الّذی تَتقدّم به الغایةُ علی سائر العلل و الوجه الّذی تَتأخّر به.
المقالة السّابعة و فیها ثلاثةُ فصولٍ؛ الفصل الأوّل فی لواحق الواحدة من الهویّة و أقسامها، الفصل الثّانی فی اقتصاص مذاهبِ الحکماءِ الأقدمینَ فی المُثُل، الفصل الثّالث فی إبطال القول بالتّعلیمیّات و المُثُل.
المقالة الثّامنة فی معرفة المبدأ الأوّل و فیها ثمانیة فصولٍ؛ الفصل الأوّل فی تناهی العلل الفاعلیّة و القابلیّة، الفصل الثّانی فی شکوکٍ تَلزَم ما قیل و حلِّها، الفصل الثّالث فی إبانة تناهی العلل الغائیّة و الصّوریّة و إثبات المبدأ الأوّل مطلقاً و فصلِ القول فی العلّة الأُولی مطلقاً و فی العلّة الأُولی مقیّداً و بیانِ أنّ ما هو علّةً أُولی مطلقةٌ علّةٌ، لسائر العلل، الفصل الرّابع فی الصّفات الأُولی للمبدأ الواجب الوجود، الفصل الخامس کأنّه توکید و تکرار لما سلف من توحید واجب الوجود و جمیع صفاته السّلبیّة علی سبیل الإنتاج، الفصل السّادس فی أنّه تامٌّ بل فوق التّام و خیرٌ و مفیدُ کلّ شیء بعدَه و أنّه حقٌّ و أنّه عقلٌ محضٌ و یَعقل کلّ شیء و کیف ذلک و کیف یَعلم ذاته و کیف یَعلم الکلّیّات و کیف یَعلم الجزئیّات و علی أیّ وجهٍ لایجوز أن یُقال یُدرِکها، الفصل السّابع فی نسبة المعقولات إلیه و فی إیضاح أنّ صفاته الإیجابیّة و السّلبیّة لاتوجِب فی ذاته کثرةً و أنّ له البهاءَ الأعظم و الجلال الأرفع و المجد الغیر المتناهی و فی تفصیل حال اللّذّة العقلیّة، الفصل الثّامن فی أنّه بذاته معشوقٌ و عاشقٌ و لذیذٌ و ملتذٌّ و أنّ اللذّة هی إدراک الخیر الملائم.
المقالة التّاسعة فی صدور الأشیاء عن التّدبیر الأوّل و المعاد إلیه سبعة فصولٍ؛ الفصل الأوّل فی صفة فاعلیّة المبدأ الأوّل، الفصل الثّانی فی إثبات دوام الحرکة بقولٍ مجملٍ، ثمّ بعده بقولٍ مفصّلٍ، الفصل الثّالث فی أنّ المحرِّک القریب للسّماویّات لا طبیعة و لا عقل بل نفسٌ و المبدأ الأبعد عقلٌ، الفصل الرّابع فی کیفیّة صدور الأفعال من المبادئ العالیة لیعلم من ذلک ما یجب أن یعلم من المحرِّکات المفارقة المعقولة بذاتها المعشوقة، الفصل الخامس فی ترتیب وجود العقل و النّفوس السّماویّة و الأجرام العلویة عن المبدأ الأوّل، الفصل السّادس فی حال تکوّن الأسطقسات عن العلل الأوائل، الفصل السّابع فی العنایة و بیان کیفیّة دخول الشّر فی القضاء الإلهی، الفصل الثّامن فی المعاد.
المقالة العاشرة و فیها خمسة فصولٍ؛ الفصل الأوّل فی المبدأ و المعاد بقولٍ مجملٍ و فی الإلهامات و المنامات و فی الدّعوات المستجابة و العقوبات السّماویّة و فی أحوال النّبوّة و فی حال أحکام النّجوم، الفصل الثّانی فی إثبات النّبوّة و کیفیّة دعوة النّبی إلی الله تعالی و المعاد إلیه، الفصل الثّالث فی العبادات و منفعتها فی الدّنیا و الآخرة، الفصل الرّابع فی عقد المدینة و عقد البیت و هو النّکاح و السُّنَن الکلّیّة فی ذلک، الفصل الخامس فی الخلیفة و الإمام و وجوب طاعتهما و الإشارة إلی السّیاسات و المعاملات و الأخلاق.